Lange tijd is de gedachte dominant geweest dat met modernisatie van de samenleving religie langzaamaan zou verdwijnen uit de wereld, of op zijn minst uit de publieke sfeer. Deze gedachte is in toenemende mate ter discussie komen te staan. Om ons heen zien we in elk geval nog steeds vele conflicten die direct of indirect met religie te maken hebben, verschillend in ernst en aard. Denk onder andere aan verzoeken om uitzonderingsregels (bijv. ritueel slachten, weigerambtenaren of de SGP die niet wil dat vrouwen zich verkiesbaar stellen binnen hun partij). Nog opvallender zijn de spanningen en conflicten rondom de toenemende aanwezigheid van de Islam in Nederland, gevoed door het internationaal conflict in het Midden Oosten.

 

Een in de religie geworteld conflict heeft vaak een antagonistisch karakter. Daarmee bedoel ik een conflict waarbij de ene partij de oppositie (of beide partijen elkaar) niet erkennen als legitieme oppositie. In sommige gevallen wordt de legitimiteit van de eigen positie zelfs gezien als rechtvaardiging om oppositie uit te sluiten of om er geweld tegen te gebruiken. Een religieus conflict neemt wellicht snel een antagonistische vorm aan, omdat het de legitimiteit van andere posities vrijwel altijd ter discussie stelt. Maar ook vanuit liberale hoek is regelmatig een antagonistische houding ten opzichte van religieuze opvattingen te herkennen. Wanneer religies worden beschouwd als een bedreiging van liberale waarden, kan tolerantie ten opzichte van niet-liberale ideeën omslaan in intolerantie. Het debat omtrent niet-liberale (religieuze) groepen in een liberale samenleving lijkt vooral te draaien om de vraag of en zo ja, wanneer deze intolerantie daadwerkelijk gerechtvaardigd is.

 

Chantal Mouffe is een filosofe die zich richt op antagonisme binnen democratieën. Zij stelt dat de politieke filosofie vooral gericht is geweest op het vinden van processen om conflicten op een juiste manier op te lossen, of om onverenigbare conflicten te weren uit de publieke sfeer. Volgens Mouffe moeten we het anders aanpakken. Ze zegt dat als we minder geweld willen, we antagonisme moeten transformeren in agonisme, d.w.z. vormen van conflict die niet destructief zijn. Omdat een in religie geworteld conflict ten opzichte van de opponenten een vaak onverzoenlijk karakter draagt en zich niet naar de private sfeer laat verbannen, zou een ‘agonistische’ oplossing wellicht interessant zijn. In mijn voordracht wil ik een korte weergave geven van het debat omtrent religieus pluralisme in liberale democratieën. Daarbij wil ik het idee van Chantal Mouffe over een mogelijke agonistische benadering bespreken.